Ostrowski Krystyn Piotr Celestyn Józef (1811–1882), poeta, pisarz, publicysta, powstaniec 1830/1 r., emigrant. Ur. 19 V w Ujeździe koło Tomaszowa Mazowieckiego, był synem Antoniego (zob.) i Józefy z Morskich. Ukończył szkołę pijarów na Żoliborzu w Warszawie i w r. 1829 zapisał się na Wydział Prawa i Administracji Uniw. Warsz. W r. 1830 był w Genewie, gdzie poznał Adama Mickiewicza, potem w Paryżu i Brukseli (wrzesień), ale na wiadomość o wybuchu powstania powrócił do Warszawy i zgłosił się do wojska. Jako kanonier służył w 4 p. artylerii konnej pod dowództwem gen. Józefa Bema. Mianowany podporucznikiem 14 IX 1831, odznaczony został za udział w kampanii srebrnym Krzyżem Virtuti Militari. Po upadku powstania udał się do Elbląga, po czym za namową Bema zdecydował się wyjechać do Francji, skąd po krótkim pobycie wyjechał do Belgii i zgłosił się tam do wojska. Dn. 1 VI 1832 został przyjęty do artylerii w stopniu podporucznika. Brał udział w wojnie belgijsko-holenderskiej i w oblężeniu Antwerpii. Stacjonował w Liège. Służbę w wojsku uważał za obowiązek Polaka, dlatego też popierał projekt Bema utworzenia legionu portugalskiego. Nie chciał zamieszkać we Francji, zrażony jej stosunkiem do powstania 1830/1 r. Kilkakrotnie przyjeżdżał jednak do Paryża w sprawach związanych z wydawaniem swych prac.

Zwolniwszy się z wojska belgijskiego na własne żądanie 17 XI 1836, O. osiadł na stałe w Paryżu. Przez pewien czas w r. 1839 mieszkał w Wersalu, gdzie pracował w redakcji gazety „La Presse de Seine et Oise”. Prowadził czynne życie polityczne. Na początku 1837 r. wstąpił do nowo powstałej gminy paryskiej, która stała się początkiem «Zjednoczenia». W «Zjednoczeniu» nie był czynny i zbliżył się do ugrupowania gen. Macieja Rybińskiego. Od grudnia 1838 był członkiem Tow. Literackiego w Paryżu. Od Hotelu Lambert stronił, nie kryjąc swych republikańskich i demokratycznych przekonań. Znając bardzo dobrze język francuski, pisał artykuły polityczne do czasopism francuskich. Ogłaszał je często w formie listów do wybitnych osobistości paryskich. Wyszły one później w 3-tomowym zbiorze pt. Lettres slaves (Paryż 1853–65). Głównymi tematami tych listów było propagowanie federacji słowiańskiej, niepodległości Polski i utworzenia czegoś w rodzaju Stanów Zjednoczonych Europy. Inne swe wypowiedzi polityczne zebrał w tomie Écrits et discours politiques (1841–1848), (Paryż 1848). Zainteresowanie zagadnieniami Słowiańszczyzny jak również pewne znaczenie w świecie intelektualnym Paryża pozwoliły O-emu mieć nadzieję na otrzymanie katedry literatur słowiańskich w Collège de France. Ubiegał się o nią w r. 1840 równocześnie z Mickiewiczem, sądząc, że autor „Pana Tadeusza” nie przyjmie propozycji francuskich. Nieotrzymanie tego stanowiska również w r. 1844 po usunięciu Mickiewicza było jeszcze jednym rozczarowaniem dla ambitnego pisarza. Po ucieczce Ludwika Filipa w lutym 1848 zagrał na fortepianie w Tuileriach „Marsyliankę”, rozpoczynając tym rewolucyjną manifestację w Paryżu. Był to zresztą jedyny występ publiczny O-ego, który był podobno utalentowanym muzykiem.

O. przyczynił się do utworzenia Tow. do Oswobodzenia Ludów Słowiańskich. W kwietniu 1848 udał się do Niemiec; wydał tam (10 IV) pod nazwiskiem dra Edelmana odezwę do Niemców o konieczności odbudowania Polski. Z Berlina pojechał do Krakowa, gdzie w liście pisanym do cesarza Ferdynanda I protestował przeciw bombardowaniu miasta i wymuszonej kapitulacji. Po upadku powstania krakowskiego wrócił do Paryża (24 VI) i uczestniczył w delegacji polskiej do A. de Lamartine’a. Wkrótce jednak, kiedy przekonał się, że Lamartine nie popiera sprawy polskiej, wystąpił przeciw niemu. W r. 1849 sprzeciwił się interwencji rosyjskiej na Węgrzech, wysyłając w tej sprawie memoriał do dwóch francuskich ministrów: spraw zagranicznych i oświaty (pismo datowane 15 VII 1849 wyszło drukiem pt. Mémoire sur la question hongroise… dopiero w r. 1852 w Paryżu). W czasie wojny krymskiej pisał memoriały do rządu francuskiego i do Zgromadzenia Narodowego o konieczności odbudowy Polski (La Pologne indépendante comme seule solution possible de la question d’Orient, Londyn 1854). W tym okresie ukazało się także kilka jego artykułów w „Le Siècle”. W czasie powstania styczniowego opracował pismo pt. Nota do Rządu Narodowego w przedmiocie powstania i wojny w r. 1863 (w: Dzieła Polskie, Paryż 1876). W styczniu 1863 był w Poznaniu, skąd na początku lutego udał się do Krakowa, gdzie – wg relacji Juliana Aleksandra Bałaszewicza – wszedł do Komitetu Powstańczego. Wiadomość ta jednak nie znalazła potwierdzenia w żadnych innych źródłach i opracowaniach. W Krakowie przebywał do lata 1863, po czym wrócił do Paryża. W listopadzie t.r. wystąpił z propozycją wydawania pisma, które miało na celu informowanie społeczeństwa francuskiego o poczynaniach Rządu Narodowego w Kraju. Z projektu tego nic jednak nie wyszło. W „La Patrie” ukazał się w r. 1864 artykuł O-ego La politique de l’Autriche en Galicie. Będąc w r. 1860 w Krakowie, O. przekazał część swej biblioteki tamtejszemu Tow. Naukowemu. W latach sześćdziesiątych miał jakieś kontakty z Cyprianem Norwidem. W r. 1869 pojechał do Lwowa, aby w imieniu emigracji uczestniczyć w uroczystości wznoszenia kopca Unii Lubelskiej; z tej okazji powstał jego «hymn dziejowy» Złote gody czyli Unia Lubelska (Lw. 1870). W końcu, zrażony ostatecznie do Francji, przeniósł się po r. 1876 do Szwajcarii i zamieszkał w Lozannie. Prowadził tam życie spokojniejsze, z dala od ludzi, czynny tylko na polu literackim. Dn. 6 IV 1877 przyjęto go na członka Akademii Rafaelo w Urbino. Był także członkiem Rady Muzeum Narodowego w Raperswilu. Publicznie po raz ostatni wystąpił w 50 rocznicę powstania listopadowego na obchodzie zorganizowanym przez Tow. Wzajemnej Pomocy w Genewie; był wówczas przewodniczącym zebrania.

O. miał od młodości zamiłowania literackie. Zawsze stronił od życia towarzyskiego. Posiadał dużą kulturę literacką, znał języki. W czasie powstania listopadowego debiutował kilkoma wierszami patriotycznymi (m. in. Napoleon, druk. w „Gaz. Warsz.” 1831 nr 175), wiersze pisał również za pobytu w Belgii, tłumaczył nadto polskie utwory poetyckie na język francuski, głównie Mickiewicza, którego cenił najwyżej spośród ojczystych poetów. (W r. 1844 O. zamierzał wszcząć starania o wystawienie Mickiewiczowskich „Konfederatów barskich” na którejś ze scen paryskich, jednakże rękopis sztuki zaginął). Bibliografia osobno wydanych prac O-ego liczy ponad 60 pozycji, w tym 16 przekładów, oraz wiele drobnych artykułów i wierszy w czasopismach takich, jak: „La Revue de Paris”, „Le Polonais”, „Czas”, „Dziennik Literacki”, „Dziennik Poznański” i in. Tomik jego poezji i poetyckich przekładów Nuits d’exil (Paryż 1836) i jego drugie, rozszerzone wydanie pt. Semaine d’exil (tamże 1837) nie przyniosły mu spodziewanego sukcesu. Kilka francuskich czasopism zamieściło przychylne recenzje (np. „Le National”). W „Le Polonais” (1836) i w „Revue de Paris” (1838) napisał recenzję Ch. A. Sainte-Beuve, rozwodzono się głównie nad dobrym językiem francuskim autora. Z pochwalnym listem do autora wystąpili również F. R. Chateaubriand i Lamartine (drukowany w „Roczniku Emigracji Polskiej” 1836 IV s. 88). W swoich polskich utworach poetyckich stosował O. z upodobaniem wiersze jambiczne, praktykę tę uzasadnił w przedmowie do zbioru Jamby polskie (Lipsk 1863 II); w dziejach polskiej poezji zapisał się – obok Józefa Korzeniowskiego – jako usilny propagator «stworzenia z pięciomiaru jambicznego głównego naszego wiersza dramatu, wiersza dialogu scenicznego» (T. Kuryś). Napisał kilkanaście sztuk teatralnych francuskich, niektóre z nich, dzięki uporowi autora wykorzystującego swe liczne znajomości dla zabiegów o wystawienie, grane były w teatrach paryskich i włoskich, ale nie zyskały trwalszego powodzenia.

Scenicznym debiutem O-ego była tragedia wierszem Françoise de Rimini (wyst. w Wersalu 1838, wyd. Paryż 1838 i wznawiana). Tematem sztuk O-ego bywały także zdarzenia z dziejów polskich, przy czym obchodził się on bezceremonialnie z historyczną prawdą; tak było np. w poemacie lirycznym o św. Wojciechu Saint Adalbert martyr (wyst. – z muzyką Wojciecha Sowińskiego – w Paryżu 1845, wyd. tamże 1845), w dramacie wierszem Edvige ou la Pologne au moyen âge (wyst. w Paryżu 1850, wyd. tamże 1850). Największą wagę przywiązywał do dramatu wierszem Jean Sobieski ou le siège de Vienne (Paryż 1862), miał nadzieję, że wystawienie tej sztuki przyniesie jemu i Polsce sławę, co się jednakże nie spełniło, choć dramat ten znalazł się na scenach w Turynie (1861), Mediolanie, Neapolu oraz w Paryżu (1875), a drukiem zostały ogłoszone także jego przekłady: na język włoski (Mediolan 1877) i dwa na angielski (Paryż 1879 i 1880). Zbiór swoich dramatów ogłosił O. pt. Théâtre complet (Paryż 1852), który uległ znacznemu powiększeniu w wydaniu następnym (tamże 1862). Był też autorem tekstów do oratoriów, kantat i innych utworów wokalnych. Niefortunnym pomysłem była przeróbka Molierowskiego „Skąpca” na wiersz francuski (wyst. w Paryżu 1874), natomiast przeróbkę „Wiesława” Kazimierza Brodzińskiego na dramat (wyst. z muzyką Walentego Szlagórskiego we Lwowie 1860, wyd. Kr. 1860) wznawiano wielokrotnie, najczęściej w Krakowie, jeszcze w początkach XX w.; O. przełożył ją także na język francuski. Należy też wspomnieć o utworach satyrycznych O-ego, a mianowicie o fraszkach i epigramatach ogłoszonych także oddzielnie pod pseud. śp. Józefa Prawdomira, pt. Przestrogi (Lipsk 1866, kilka wznowień), a przede wszystkim o wymierzonym przeciw II cesarstwu «poemacie heroikomicznym» Napoleon XIII (Paryż 1871, wyd. następne pt. Badęgiada czyli Napoleon XIII).

O. był też autorem pomysłu tzw. streszczonej pisowni polskiej, który polegał m. in. na zastępowaniu cz i sz przez c i s z kropką u góry oraz i, oznaczającego zmiękczenie poprzedniej spółgłoski przez odpowiedni znaczek. Jednakże pomysł ten nie znalazł uznania. Własnym kosztem wydał 2 prace C. Rulhière’a: „Histoire de l’anarchie de Pologne…” (Paryż 1859) i „Revolution de Pologne…” (Paryż 1862), oraz A. Ferranda: „Les trois démembrements de la Pologne” (Paryż 1865). Ważną formą działalności literackiej O-ego były przekłady. W l. 1841 i 1845 ukazały się w jego tłumaczeniu dwa tomy utworów Mickiewicza („Oeuvres poétiques complètes”, następne wydania w l. 1849 i 1859). Tłumaczył także na język francuski Dantego, T. Moore’a, a na polski dramaty H. Balzaca („Macocha”), C. Delavigne’a („Ludwik XI”), A. de Musseta („Nie przysięgaj”), A. de Vigny’ego („Czatterton”), W. Shakespeare’a („Hamlet”, „Kupiec wenecki”, „Antoniusz i Kleopatra”), a także utwory Dantego i J. Drydena, przy czym często posuwał się do przeróbek daleko odbiegających od oryginału. Mimo ambicji pisania własnych utworów uważał, że tłumaczenia są bardzo potrzebne dla udostępnienia Europie «pomników literatury słowiańskiej». O. odegrał rzeczywiście ważną rolę w zbliżeniu francusko-polskim. Obracał się w kręgach propolskiej elity intelektualnej Paryża i znany był jako publicysta, poeta i tłumacz, a przede wszystkim patriota polski. Oceny wartości literackiej twórczości O-ego dokonał później Zygmunt Miłkowski, stwierdzając, że wszystko, co pisał, odpowiadało «regułom pisarskim», lecz pozbawione było «piętna indywidualnego». Za życia był jednakże O. uważany za pisarza miernego, niekiedy wprost go wyśmiewano.

W korespondencji O-ego dużo miejsca zajmują sprawy finansowe. Brak mu było ciągle pieniędzy, gdyż z własnych funduszy wydawał swe prace i wystawiał sztuki teatralne. Początkowo ojciec wypłacał mu miesięczną pensję, a po jego śmierci O. otrzymał część majątku znajdującego się we Francji. Pewien dochód przynosiły mu także honoraria za artykuły w prasie francuskiej. Po r. 1860 otrzymywał pieniądze przekazywane mu przez rodzeństwo zamieszkałe w kraju z racji przypadającej na niego części majątku rodzinnego; sam bowiem, będąc pozbawiony ukazem carskim praw cywilnych, nie mógł osobiście występować jako spadkobierca. Skrzętny i zapobiegliwy brat Stanisław, który odzyskał skonfiskowane dobra ziemskie, sprzeciwiał się jednak wydawaniu pieniędzy na pokrycie druku książek i wystawianiu dramatów. O. starał się o pozwolenie przyjazdu do Królestwa celem uregulowania spraw majątkowych, ale nigdy go nie otrzymał. Na mocy układu familijnego w r. 1860 dostał część dochodów z majątku znajdującego się pod zaborem austriackim, a Stanisław zobowiązał się do wypłaty dywidend z przypadającej bratu części majątku w Królestwie, jednakże pieniądze te napływały bardzo nieregularnie. Mimo tych trudności O. drogą korzystnych lokat kapitałów zgromadził pod koniec życia znaczny majątek, który w całości przekazał Muzeum Narodowemu w Raperswilu, ustanawiając fundusz stypendialny dla uczących się Polaków. Na mocy testamentu sporządzonego 21 III 1882 majątek w wysokości ok. 490 000 fr. miał być złożony w banku kantonalnym w Zurychu lub w St. Gallen, a dochody z niego wypłacane uczniom pochodzenia polskiego, kształcącym się przede wszystkim w politechnice w Zurychu; meble, srebra, obrazy i książki ofiarował O. Muzeum. Od początku istnienia funduszu do r. 1912 wypłacono stypendiów na łączną kwotę 413 934 fr. Stypendia te wynosiły od 25 do 50 fr. miesięcznie. O. zmarł w Lozannie 4 VII 1882. Rodziny nie założył. Pochowany został na tamtejszym cmentarzu. Serce przewieziono do majątku rodzinnego w Ujeździe.

Brat O-ego Stanisław (ur. 14 XI 1812 w Ujeździe, zm. 2 III 1889 w Warszawie) brał udział w powstaniu 1830/1 r. początkowo jako szeregowy, pod koniec był podporucznikiem i adiutantem gen. Ignacego Hipolita Ledóchowskiego. Po upadku powstania wyemigrował do Francji, studiował w l. 1834–6 w Paryżu w szkole politechnicznej i na Sorbonie. W l. 1840–8 pracował w Min. Robót Publicznych. W r. 1848 wyjechał do Galicji, skąd po odzyskaniu w r. 1860 skonfiskowanych dóbr (Tomaszów Mazowiecki i in.) przeniósł się do Królestwa. Był członkiem Rady Opiekuńczej i wiceprzewodniczącym Tow. Dobroczynności.

Żonaty z Heleną Skrzyńską (1848), miał sześcioro dzieci.

Podob. (rys. J. Buchbinder) w „Tyg. Illustr.” 1882 s. 145; – Nowy Korbut, VIII, IX (bibliogr., wykaz pseud. i krypt.); Bibliogr. dramatu pol., II; Bibliogr. Hist. Pol. XIX w., II cz. 2, 3; W. Enc. Powsz.; Gerber R., Studenci Uniwersytetu Warszawskiego 1808–1831, W. 1977; Słown. Muzyków Pol., II; Słown. Pracowników Książki Pol.; Żychliński, XI 144–50, XV 303; – Dłuska M., Kuryś T., Sylabotonizm, Wr. 1957 s. 226–9; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1950 III; Kozłowski Cz. J., Nad grobem Hoene-Wrońskiego, „Wiad. Liter.” 1928 nr 39; Kozłowski E., Gen. Józef Bem, W. 1958; Krupski S., K. hr. Ostrowski, „Kłosy” 1881 nr 836–9 (fot.); Leconte J. R., La formation historique de l’armée Belge, Paris 1949; Makowiecka Z., Mickiewicz w Collège de France, W. 1968; Markiewicz Z., Próby wystawienia „Konfederatów barskich” w Paryżu, w: Pięć studiów z dziejów scenicznych dramatów Mickiewicza, Wr. 1968; Markiewicz Z., Siwert T., Melpomena polska na paryskim bruku, W. 1973 (fot.); Merzbach K., Oficerowie polscy w armii belgijskiej po r. 1830, „Przegl. Współcz.” T. 41: 1932 s. 180; Skwarczyńska S., Genealogia francuskiej legendy o pobycie Mickiewicza w La Chênaie, w: Mickiewiczowskie powinowactwa z wyboru, W. 1957; Straszewska M., Życie literackie Wielkiej Emigracji we Francji 1831–1840, W. 1970; Wróblewska E., Satyra polityczna Wielkiej Emigracji, W. 1977; – A. Reiffa Ilustrowany Kalendarzyk Polski w Paryżu na r. 1891, Paryż 1891 s. 19–24 (fot.); [Bałaszewicz J. A.] Potocki A., Raporty szpiega, W. 1973 I–II; Bartkowski J., Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kr. 1966; Copie du testament olographe du comte K. Ostrowski, Paris 1884; Chopin F., Korespondencja, W. 1955 I–II; Gadon L., Z życia Polaków we Francji, Paryż 1883 s. 122; Gercen [Hercen] A. J., Sobranie sočinenij, XXIV i n., Moskva 1961 i n.; Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1961–75 ks. 26; Lelewel, Listy emigracyjne, I–V; Mickiewicz A., Dzieła. (Wyd. Narod.), W. 1954 XV 330–2, 348–9, 372–3, 444–5; [Miłkowski Z.] T. T. Jeż, Sylwety emigracyjne, Lw. 1904; Norwid C., Pisma wszystkie, Wyd. J. W. Gomulicki, W. 1971–6 VI–VII, XI; Poezja powstania listopadowego, Wyd. A. Zieliński, Wr. 1971; Potrykowski J. A., Tułactwo Polaków we Francji, Kr. 1974 I–II; Powstanie styczniowe. Dokumenty Komitetu Centralnego Narodowego i Rządu Narodowego, Wr. 1968; Powstanie styczniowe. Materiały i dokumenty. Galicja w powstaniu styczniowym, [w druku]; Sprawozdanie z zarządu Muzeum Narodowego Polskiego w Rappersvilu za r. 1912, Paryż 1913; Wieniec pamiątkowy półwiekowej rocznicy powstania listopadowego, Rapperswyl 1881; [Zamoyski W.], Jenerał Zamoyski 1803–1865, P. 1913 II; – „Bibl. Warsz.” 1882 t. 4 s. 327; „Czas” 1882 nr 156, 160; „Kur. Paryski” 1882 nr 21; „Kur. Warsz.” 1882 nr 154; „Reforma” 1882 nr 155; „Tyg. Illustr.” 1882 nr 349 [Jenike L.] L. J., K. Ostrowski, (podob.); „Wolne Pol. Słowo” 1890 nr 70, 1891 nr 95; – AGAD: Arch. Ostrowskich z Ujazdu rkp. 435, 452, 840–847, 856, 867; B. Czart.: rkp. Ew. 1558; B. Pol. w Paryżu: rkp. 468, 508; Muz. Mickiewicza w Paryżu: rkp. 1057, 1106, 1109; – Informacje rodziny; – Bibliografia dotycząca Stanisława Ostrowskiego: AGAD: Arch. Ostrowskich z Ujazdu rkp. 232, 233, 267, 268, 272–275, 367; Archives Nationales w Paryżu: rkp. AJ¹⁶ 25; Archives de l’Ecole Polytechnique w Paryżu; B. Narod.: rkp. 2674, 6036; B. Pol. w Paryżu: rkp. 401, 508, 727; – Informacje rodziny.

Barbara Konarska